De Coendersborgh
Wie eind 17e eeuw van Groningen naar Holland reisde, zag even buiten de stad in het gehucht Helpman links van de Hereweg een vierkante groep bomen. Als je dichterbij kwam, waren de sporen van een overwoekerde gracht zichtbaar en de resten van de eeuwenoude Coendersborgh, het stamslot van het in de geschiedenis van Groningen zo vermaarde geslacht Conders of Coenders.
De eerste man uit dit geslacht die in de geschiedenis van Groningen voorkomt, is Coenraed van Helpen die in 1251 de aanvoerder was van de stedelingen gedurende de onlusten tussen Stad en Ommelanden.
Aanzienlijk geslacht
Op de plek waar nu de tot feest- en vergaderlocatie De Coendersborg verbouwde boerderij staat, bouwde in de late middeleeuwen Johan Coenders (Coenrades), stichter van een aanzienlijk geslacht van burgmeesters, hoofdmannen en voorname ambtenaren, ‘De Helper Coendersborch’. Vele stormen had het ‘fraai en treffelijk gebouw, uit een schone en brede graft getimmert’, al doorgestaan; in 1504, 1505 en 1506 is de borg veroverd, geplunderd en gedeeltelijk verwoest, maar telkens herbouwd.
In het midden van de 16e eeuw werd de borg bewoond door jonker Derk Coenders met zijn echtgenoot Josina Gaijckinga, dochter van een in Zuidhorn wonend adellijk geslacht. Derk Coenders was, in tegenstelling tot zijn voorouders, die belangrijke functies in Groningen hadden bekleed, een ambteloos burger. De familie Coenders bezat naast de borg ook huizen in de stad Groningen en borgen in de provincie waaronder De Coendersborg in Nuis. Op de Grote Markt, waar nu het Coendershuis staat en Søstrene Grene een winkel heeft, herinnert een plakette op de voorgevel aan de plek waar een huis van de familie Coenders heeft gestaan.
Derk en Josina kregen twee zonen, Frederik en Everhard. In Groningen gingen zij naar de St. Maartenschole, die toentertijd internationaal vermaard was en onder leiding stond van Regnerus Praedinius Niet alleen kwamen leerlingen uit heel Nederland maar ook uit Duitsland, Italië, Spanje, Frankrijk en Polen naar de school van rector Praedinius en zijn ‘preceptoren’ (onderwijsgevenden). Praedinius adviseerde Frederik om na zijn studie, zoals veel zonen van gegoede ouders, de wijde wereld in te trekken; nu zouden we dat backpacken noemen. Frederik volgde het advies op en samen met zijn broer Everhard maakte hij twee reizen. De eerste voerde hen door Duitsland en via Frankrijk naar Zwitserland. Hier brachten ze enige tijd door in Genève en in Zurich maakten ze kennis met de Zwitserse Reformatie van Huldrych Zwingli. Een leer die hij ook van huis uit had meegekregen. Op de tweede reis werd Everhard door struikrovers in Sleeswijk Holstein vermoord.
Hagenpreken
Derk Coenders stond tot ver in de omgeving bekend als een van de eerste en vurigste aanhangers van de hervorming. Op zijn landgoed Coendersborgh verschafte hij onderdak aan predikers en stond ze toe om op zijn landgoed zogenaamde hagenpreken te houden. Met de komst van de streng katholieke hertog van Alva (door Filips II twee jaar voor het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog als landvoogd naar Nederland gestuurd om ‘orde op zaken te stellen’) werd Derk in 1567 verbannen en werden zijn bezittingen verbeurd verklaard. Hij vluchtte naar Bentheim om negen jaar later terug te keren naar De Coendersborch. Wéér liet hij hagenpreken houden. Volgens de annalen kwamen er tussen de 7000 en 8000 mensen op zo’n preek af. Maar Derk werd verraden en moest wéér vluchten, nu naar Oost Friesland, waar hij een paar jaar later overleed.
Van borg tot boerderij
Wat er daarna met de borg is gebeurd, is niet duidelijk. Op een kaart uit 1686 van Stad en Ommelanden komt in de randversiering de Coendersborgh niet meer voor; waarschijnlijk was het toen al een ruïne. Men neemt aan dat de borg in het midden van de 18e eeuw is afgebroken. Honderd jaar later, in 1830, is op de plek een boerderij gebouwd.
Rond 1960 zijn de boerderij en de landerijen in handen van de gemeente Groningen gekomen. De wijk Coendersborg is gebouwd en de boerderij is na enkele ‘omzwervingen’ omgetoverd tot de feest- en vergaderlocatie Landgoed De Coendersborg. Alles wat nog herinnert aan de illustere borg die hier ooit heeft gestaan, is een deel van de slotgracht.